Thuyết minh về nhà dài của người Ê đê

thuyết minh về nhà dài của người Ê đê – Bài 1

Nhà dài một công trình độc đáo, là sản phẩn tiêu biểu của tổ chức công xã thị tộc nhằm thích ứng với môi trường thiên nhiên, tránh thiên tai thú dữ và bảo vệ sự sống của mọi thành viên trong gia đình. Đó còn là nơi sinh hoạt văn hoá cồng chiêng của người Ê Đê.

Ở bên trong nhà chỉ có vi cột gồm cột dầm, quá giang, không có vì kèo, do đó khung nhà và mái nhà là hai bộ phận tách rời nhau được ghép lại. Nhà có hai mái chính nhưng có nhà có thêm hai mái phụ ở hai đầu hồi, thụt sâu vào hai mái chính để tránh hắt mưa vào nhà mái lợp cỏ tranh. Người ta khoét ngàm để đặt đôi xà dọc lên hàng cột cái, quàng quá giang lên đôi xà dọc và cột ốp vào nhau.

Những đòn tay, rui, mè và trên cùng là mái tranh. Mái nhô ở hai đầu che cột hiên, tranh lợp từng cụm, ngọn thả xuôi mái, gốc bẻ gập xuống để cây đòn tay chèn giữ phía trên. Kết cấu nhà là một cột kèo bằng gỗ có sức chịu đựng nắng mưa.

Nhà truyền thống của người Ê-Đê nằm theo hướng bắc nam. Hướng nhà đó che chở được hai hướng gió đông bắc về mùa khô và tây nam vào mùa mưa không bị nắng xối qua trục bắc nam mà các buồng được tiếp nhận ánh sáng một cách điều hoà.

Về mùa mưa, nó cũng tận hưởng được sức nóng của mặt trời khi nắng để hơ sấy, hạn chế sự ẩm ướt. Để phân biệt giữa ngôi nhà của người sống và cái nhà của người chết trong hai thế giới đối lập, đồng bào thường kiến trúc nhà mồ theo hướng Đông – Tây.

Nhà người Ê-Đê là nhà sàn, làm bằng tre và bằng gỗ, mặt sàn và vách tường bao quanh nhà làm bằng thân cây bương hay thân tre già đập dập, mái lợp cỏ tranh…Mái nhà được lợp bằng cỏ tranh rất dày (nay có thể lợp bằng ngói).

Nhà có kết cấu cột kèo bằng gỗ tốt, các đà ngang, đòn dông được đẽo bằng tay từ những thân gỗ nguyên cây dài cả chục mét. Nhà được thưng vách và lót sàn bằng các phên nứa đập nát, mái lập mái tranh dày. Phên đựng ở hai đầu hồi thẳng đứng, còn phên dựng theo chiều dài thì ngã ra hai bên, nếu như nhìn từ xa, ngôi nhà có hình dáng cái thuyền.

Từ mặt đất đến sàn khoảng 1,5 đến 2 mét, đỉnh mái cách sàn 4 – 5 mét, lòng nhà rộng khoảng 4,5 đến 5,5 mét, xà ngang dài từ 3,2 đến 3,4 mét. Cột cao 3,6 đến 4 mét. Khi nói đến chiều dài thì phải nói đến số lượng dầm ngang tương ứng với một đôi cột. Dựa vào số lần nối đòn tay, người ta có thể biết ngôi nhà đó đã được nối dài bao nhiêu lần. Và thông thường, mỗi lần người Ê Đê nối dài thêm nhà là khi trong nhà có một thành viên nữ xây dựng gia thất.

Về hình thức, cầu thang cũng có 2 loại: Cầu thang ván và cầu thang thân cây chặt khúc làm bậc lên xuống. Cầu thang ván là một thanh cây lớn, dày đến ba, bốn phân tây, rộng từ 5 – 6 phân tây, dài từ 1m50 đến 2m50, có hình chiếc thuyền lướt sóng, phía đầu cong lên và được chạm khắc hình vành trăng non và đôi bầu vú. Vành trăng non tượng trưng cho sự chung thủy, đôi bầu vú tượng trưng cho chế độ mẫu hệ.

Cầu thang ván chỉ dùng riêng làm cầu thang Cái trong khi cầu thang Đực thì dùng ván hay cây gỗ đều được cả. Trên cầu thang luôn được khắc đôi bầu vú mẹ tượng trưng cho thế hệ mẫu hệ. Nó cũng là lời giáo dục, dù ai đi đâu về đâu leo lên sàn nhà cũng phải nhớ đến người mẹ thân sinh ra mình. Số bậc thang luôn là số lẻ vì đó là con số may mắn theo quan niệm của người Ê Đê.

Sân sàn trước thường rộng rãi là nơi giã gạo mỗi sáng và hóng mát buổi chiều sa. Sân trước thường bố trí hai cầu thang một cho chủ, một cho khách.

Đặc biệt ở nhà dài Ê Đê có hai cầu thang: Đực và Cái. Cầu thang Cái đặt ở trước nhà dùng cho khách và đàn ông, con trai. Cầu thang Đực nằm khuất phía sau nhà dùng cho đàn bà, con gái.

Ngăn khách là nơi để tiếp khách và sinh hoạt chung của đại gia đình. Nhà càng sang thì ngăn khách càng to và hoành tráng. Nó còn là nơi trưng bày những đồ vật truyền thống của người Ê Đê như trống, chiêng…

Người Ê Đê đã sử dụng kết cấu cột kèo bằng gỗ tốt để tạo sư chắc chắn cho ngôi nhà. Trên đó có chạm trổ rất nhiều hoa văn hình mặt trăng, ngôi sao, ngà voi hay các động vật như rùa, voi, thằn lằn…Nó thể hiện sư phong phú và gắn kết con người với thiên nhiên.

Phía Tây: là bếp lửa sinh hoạt cho cả gia đình (trước phòng chủ nhà), bếp riêng của các cặp vợ chồng (đặt trước mỗi cửa phòng) và các vật dụng sinh hoạt trong gia đình.

Kho lúa của gia đình để ở sau cùng, được tách rời khỏi không gian nhà trước nhưng nhỏ hơn và có hình dáng như hình vuông.

Thuyết minh về nhà dài của người Ê đê – Bài 2

Nhà dài là ngôi nhà lớn của một đại gia đình và là nét đặc trưng của chế độ mẫu hệ của người Êđê. Là nơi ở chung có khi là của cả một dòng họ và thường xuyên được nối dài thêm mỗi khi một thành viên nữ trong gia đình xây dựng gia thất nên có huyền thoại rằng nhà dài như tiếng chiêng ngân (vì đứng ở đầu nhà dài đánh chiêng thì cuối nhà chỉ còn nghe rất nhỏ, ra khỏi nhà là không còn nghe thấy tiếng chiêng nữa).

Nhà dài của người Ê đê là nhà sàn, làm bằng tre nứa và bằng gỗ, mặt sàn và vách tường bao quanh nhà làm bằng thân cây bương hay thân tre già đập dập, mái lợp cỏ tranh. Nhà dài thường được lợp bằng cỏ tranh. Tranh lợp từng cụm, ngọn thả xuôi mái, gốc bẻ gập xuống vào bên trong. Người Ê đê thường làm nhà theo hướng Bắc- Nam. Nhìn từ xa ngôi nhà có hình dáng một cái thuyền. Khi nói đến chiều dài thì nói đến số lượng dầm ngang (đê) tương ứng với một đôi cột. Nhà có bao nhiêu đê là có bấy nhiêu gian. Nhà dài, dài đến bao nhiêu thì tùy thuộc vào chủ nhà dài ấy có thịnh vượng hay không. Trước đây, có những nhà rất là dài. Đến thế hệ thứ 3, con của các cô con gái trong nhà, tức là cháu của bà chủ nhà ấy lấy chồng thì tiếp tục nối dài ra như thế, thậm chí chắt của bà chủ nhà lấy chồng thì cũng nối dài ra như thế. Theo như tài liệu của người Pháp mô tả lại mà tôi có thì người ta nói trong thời Pháp, có ngôi nhà như ngôi nhà của ông hơn Ama Ha dài hơn 200 m.

Không gian nhà chạy theo chiều dọc gồm hai phần rõ rệt. Từ cửa chính đi vào là một phần rộng, chiếm 1/3 gọi là Gah, phần còn lại gọi là Ôk. Gah là nơi tiếp khách, có bếp cho khách và là nơi sinh hoạt chung của gia đình, là nơi cúng thần, là chỗ ngủ của con trai chưa vợ, là nơi đặt nhiều đồ vật quý. Gah và Ôk được ngăn bởi vi cột Kmeh Kpăng có khắc hình, trong đó cột phía đông là cột chủ, bên cạnh kê một bộ phản để người đứng đầu gia đình ngồi khi hội họp, trong khi đó cột phía Tây là cột trống nơi có đặt chiếc trống cái trên ghế Kpan cao 0,50m, dài từ 10 – 20m để nhạc công ngồi đánh chiêng, trống, cồng. Gầm ghế thường là nơi để cồng chiêng. Sát vách phía sau hàng cột phía đông là nơi để hàng ché. Bên cạnh bếp khách còn có bếp nấu ăn khi có lễ nghi. Phòng khách là nơi tổ chức những lễ hội tuy ở trong phạm vi gia đình nhưng nó vẫn có tính chất cộng đồng nên khi tổ chức những lễ hội do gia đình thôi nhưng người ta mời rất đông mọi người ở xung quanh. Ví dụ dân làng đến để tham gia cùng do vậy phòng khách này là nơi thường mang tính chất cộng đồng của người Ê đê. Người ta bày rất nhiều đồ dùng ở đây, ví dụ như ché rượu cần, cồng chiêng, nồi đồng… là những tài sản rất có giá trị với người Ê đê. Nếu số lượng những đồ vật này càng nhiều thì có thể hiểu rằng đây là một gia đình rất giàu có.

Trong mỗi ngôi nhà dài, người Ê đê chạm khắc rất nhiều hình con vật như voi, cua, cá… Sự giàu có của chủ nhà được thể hiện trên những hoa văn đó. Ví dụ hoa văn hình con voi phải những gia đình nào sở hữu những con voi thật thì mới có quyền chạm khắc hoa văn hình con voi ở trên đấy. Một số hoa văn khác như là hoa văn con kỳ đà, con rồng, cua, rùa… là những con vật xuất hiện trong tín ngưỡng của người Ê đê. Người ta khắc những con kỳ đà trên xà ngang với mong muốn sẽ mang đến cho gia đình nhà mình những điều may mắn và ngăn chặn, mang đi những rủi ro. Đặc biệt là con rồng có vây hình con cá, râu, sừng nhô lên. Theo các chuyên gia, đây là hoa văn nguyên thủy của người Êđê không trộn lẫn với các dân tộc khác.

Cầu thang là một điểm nhấn của nhà dài người Ê-đê gắn với hai cửa của nhà dài, cửa phía trước dành cho khách và nam giới, cửa phía sau dành cho phụ nữ. Thường nhà người Ê đê có 2 cầu thang, cầu thang phía trước và cầu thang phía sau. Cầu thang phía trước thường hướng về phía Bắc và được gọi là cầu thang chính. Đối với những gia đình giàu có ngày xưa, cầu thang chính bao giờ cũng có 2 cầu thang để lên xuống, cầu thang đực và cầu thang cái. Trên cầu thang cái bao giờ cũng có hình ảnh bầu sữa mẹ và vầng trăng khuyết, còn cầu thang đực không có hoa văn chạm khắc nhiều, thường chỉ là một cây gỗ sau đó chạm khắc những bậc để lên xuống.

Nhà dài không chỉ là không gian sống mà còn là nơi gắn kết bao thế hệ dòng tộc của người Ê đê. Khi người con gái lấy chồng, căn nhà được nối dài để làm nơi ở cho đôi vợ chồng mới. Rồi đến đời cháu gái, ngôi nhà lại tiếp tục nối. Cứ như thế, nhà cứ dài ra, mãi che chở cho cuộc sống của nhiều thế hệ… Trong không gian ấy, đêm đêm cả đại gia đình quây quần sum họp bên bếp lửa. Ðàn bà con gái dệt vải, thêu thùa; đàn ông sửa lại cái cày, cái cuốc; người già thì kể sử thi, đọc truyện thơ cho con trẻ. Cũng trong không gian ấy, các lễ nghi, tập tục của người Ê đê được thể hiện trọn vẹn như hồn cốt đại ngàn của dân tộc này.